Hương Vân Cái Bồ Tát, tên thật là Đỗ Quý Thị, còn được dân gian biết đến với tôn hiệu Công chúa Đoan Trang hay Vụ Tiên nương, là một nhân vật lịch sử – tâm linh đặc biệt trong văn hóa Việt Nam. Bà không chỉ được tôn vinh là mẹ của Kinh Dương Vương – vị thủy tổ huyền thoại của dân tộc, mà còn là một vị Bồ Tát mang đậm sắc thái Phật giáo bản địa, gắn với tinh thần từ bi, trí tuệ và cứu độ chúng sinh.
Bà sinh vào ngày mồng 8 tháng Tư âm lịch, bà là vợ của vua Đế Minh (Nguyễn Minh Khiết) và sau này hóa vào ngày rằm tháng Bảy – trùng với lễ Vu Lan, thời điểm người Việt tưởng nhớ tổ tiên và báo hiếu cha mẹ. Chính sự trùng hợp ấy càng làm nổi bật vai trò mẫu tử và tinh thần hiếu đạo của bà trong đời sống tâm linh Việt.
Cuộc đời bà trải qua nhiều thăng trầm. Dù ở ngôi vị cao quý, bà vẫn chịu cảnh bị ruồng rẫy nhưng không oán thán. Thay vì oán hận, bà đã mang con nhỏ vào tu hành tại động Tiên Phi, sáng lập và phát huy Đạo Sa Môn, một hệ tư tưởng kết hợp giữa tu thân, tích thiện và thờ cúng tổ tiên. Khi đất nước lâm nguy, bà không ngần ngại khuyến khích con mình ra trận, thể hiện rõ tinh thần yêu nước và trách nhiệm với dân tộc.
Trong Phật giáo, danh hiệu “Hương Vân Cái” mang ý nghĩa sâu sắc – là lọng báu kết bằng khói hương trên không trung, biểu thị cho Giới, Định, Tuệ – ba nền tảng giác ngộ. Hình ảnh đó tượng trưng cho lòng thành kính dâng lên chư Phật, đồng thời thể hiện tâm nguyện cứu độ chúng sinh. Vì những công hạnh và ảnh hưởng của bà, dân gian nhiều nơi còn tôn bà là hiện thân của Phật Bà Quán Thế Âm – vị Bồ Tát của lòng từ bi và sự cảm thông.
“Cái” là một tiếng Việt cổ chỉ người mẹ, thường gắn với những gì to lớn, chủ đạo (sông cái, cột cái…).
Việc thờ cúng Hương Vân Cái Bồ Tát tồn tại bền bỉ trong tín ngưỡng dân gian, đặc biệt trong tín ngưỡng thờ Mẫu và trong sinh hoạt tâm linh của dòng họ Đỗ (Đậu) Việt Nam. Tượng thờ bà từng được đặt tại chùa Vân La (Đăng Vân Tự), tuy ngày nay không còn, nhưng ảnh hưởng tâm linh của bà vẫn lan tỏa trong cộng đồng Phật tử và nhân dân.
Hương Vân Cái Bồ Tát là hiện thân giao thoa giữa Phật giáo và tín ngưỡng bản địa, vừa là biểu tượng của mẫu tử thiêng liêng, vừa là điểm nối giữa đạo lý hiếu hạnh, lòng từ bi và ý thức dân tộc. Hình tượng của bà không chỉ sống trong các truyền thuyết, mà còn thấm sâu vào đời sống văn hóa tinh thần của người Việt từ ngàn đời.
Bài Đỗ HÒa
Bài Đỗ HÒa